Waarneming met het blote oog

Astronomie met het blote oog. Hoe werkt het en waar moet ik op letten als ik observeer?

Het oog is de kleinste telescoop ter wereld. Geen telescoop kan doen waar ons menselijk gezichtsorgaan toe in staat is. Zo zijn mooie waarnemingen van de hemel ook met het oog mogelijk. Niet alleen een telescoop, maar ook het menselijk oog is een observatie-instrument - het kleinste ter wereld. Een telescoop wordt steeds helderder naarmate de opening groter wordt. Net als een telescoop heeft ook ons oog een lensopening: de pupil.

De pupil van het menselijk oog

De pupil van het oog is een ingenieus instrument. Het wordt aangestuurd door de iris en varieert tussen 1 en 8 mm in diameter. De maximale opening van de pupil hangt af van de leeftijd van de persoon.

Terwijl een persoon van 20 jaar een pupilopening van ongeveer 8 mm bereikt, bereikt een persoon van 60 jaar slechts 4 à 5 mm. Dit betekent dat het oog van een 20-jarige gevoeliger is voor licht dan dat van een 60-jarige.

Wanneer de oogpupil wijd open is, komt er, zoals reeds gezegd, veel licht in het oog. Maar naarmate het oog wijder wordt, neemt ook de gezichtsscherpte af. Dit is niet van belang bij het waarnemen van de sterrenhemel, omdat hier vooral de staafjes worden gebruikt. Zij hebben een slechtere resolutie dan de kegeltjes.

Wanneer een oog het vermogen heeft om twee dicht bij elkaar liggende punten vanaf een bepaalde afstand nog van elkaar te onderscheiden, spreekt men van de resolutie. Normaal is het overdag 1 boogminuut (een 60ste van een graad). 's Nachts is het ongeveer 2 boogminuten.

's Nachts komen de staafjes in actie. Ze zijn alleen voor het zien bij lage luminanties. Vergeleken met het zicht overdag is de resolutie verminderd en kunnen we alleen licht/donker of zwart/wit waarnemen.

Op het punt van het scherpste zicht, in het centrale groefje (fovea centralis), zijn er alleen kegeltjes voor het zien overdag. Een gigantisch aantal van 130.000 kegeltjes verdringen zich in het groefje. Dat aantal is ongeveer even groot als Ingolstadt, de vijfde grootste stad van Beieren, inwoners telt.

Er zijn geen staafjes in het centrale groefje. Daarom is dit gebied van het zicht niet geschikt voor nachtzicht of astronomische observatie. Buiten het centrale groefje neemt het aantal staafjes geleidelijk toe. Ongeveer 20° naast het centrale groefje, is het aantal staafjes en de dichtheid het grootst. Dit is ook dan ook precies de plaats die we gebruiken voor onze astronomische en telescopische waarnemingen (althans voor de zwakkere objecten).

Met het blote oog is het al mogelijk astronomische waarnemingen te doen. Als u zich een draaibare sterrenkaart aanschaft, kunt u deze gebruiken om de afzonderlijke sterrenbeelden aan de echte hemel op wonderbaarlijke wijze te identificeren. Kennis van de meeste sterrenbeelden aan de hemel is een eerste vereiste om later de hemellichamen te vinden die u met de telescoop waarneemt. De "Draaibare sterrenkaart"(Duits) van uitgeverij Kosmos wordt aanbevolen.

Dit is het eerste wat u als sterrenliefhebber moet kopen. Telkens weer, zelfs als u al bekend bent met de sterrenhemel, zult u gebruik maken van deze sterrenkaart. Want deze kaart kan u niet alleen de sterrenhemel tonen op elk moment van de dag of nacht gedurende het hele jaar, hij toont u ook de positie van de zon, de ecliptica (voor de posities van de planeten), de schemeringstijden en nog veel meer.

Als tweede belangrijk item wordt een jaarboek aanbevolen, zoals het "Himmelsjahr"(Duits) van uitgeverij Kosmos. Het is een zeer populair astronomisch jaarboek dat voor elke maand informatie geeft over planeten, sterrenhemels, meteoren en waarnemingsobjecten. Elke maand is er een maandthema over een interessant astronomisch onderwerp.

Naast sterrenkaarten en jaarboeken verovert software (zoals planetariumprogramma's) een steeds groter deel van de koek in de astronomische uitgeverij. Multimediale planetariumprogramma's geven de toeschouwer een volledig overzicht van de sterrenhemel. Sommige programma's hebben een hele reeks functies die actuele of toekomstige gebeurtenissen aan de hemel weergeven, reizen door het zonnestelsel mogelijk maken of zelfs een complete astronomie-encyclopedie bevatten.

Met sommige programma's is het zelfs mogelijk om de GoTo computertelescoop via de PC naar de overeenkomstige objecten te sturen. Maar ook wie gewoon gedetailleerde zoekkaarten wil afdrukken om handmatig te zoeken, vindt hier wat hij zoekt.

Nu kunnen we beginnen met observeren. U bent voorbereid, hebt een sterrenkaart en een boek onder de arm en wilt naar buiten stormen in een heldere donkere nacht. Maar wacht, bent u niet iets vergeten? Natuurlijk wel! U moet zich warm aankleden voor elke waarnemingsnacht. Zelfs als het zomer is en de hitte overdag zindert, kan het 's nachts erg koud worden, zelfs in augustus. Warme schoenen en een jas zijn bijzonder belangrijk.

Het oog heeft wat tijd nodig om aan de duisternis te wennen. Wanneer u bijvoorbeeld vanuit uw helder verlichte woonkamer de nacht in stapt, zult u in het begin niet veel zien. Uw oogpupillen zijn nog erg klein en aangepast aan de helderheid. Even later beginnen de pupillen open te gaan. Dit gebeurt eerst wat sneller en dan steeds langzamer. Er kunnen namelijk zo'n 45 minuten voorbijgaan voordat uw pupil volledig open is. Natuurlijk hoeft u niet zo lang in de duisternis te wachten tot u uw blik op de hemel mag richten.

Zorg ervoor dat u niet wordt verblind door straatlantaarns, huisverlichting of felle zaklantaarns. Want als dit te vaak gebeurt, kunt u uw aanpassing aan de duisternis verliezen. Daarom gebruiken astronomen bij hun waarnemingen geen wit licht, maar rood. Vaak zijn het dimbare, rode LED-zaklampen die worden gebruikt.

Als uw ogen eenmaal aan de duisternis gewend zijn, kunt u sterren waarnemen tot en met de 6e magnitude. Dit zijn zwakke sterren die ongeveer 100 keer zwakker zijn dan sterren van de eerste magnitude. Sterren van de 1e magnitude behoren tot de helderste sterren aan de hemel. Sterren die nog helderder zijn hebben dan bijvoorbeeld de 0e of -1e magnitude klasse. Dus het wordt helderder met afnemend aantal. De magnitudeklassen van sterren worden gewoonlijk magnitudes (kortweg mag) genoemd.

Met het blote oog kunt u al verschillende open sterrenhopen waarnemen. De Pleiaden in het sterrenbeeld Stier zijn daar een voorbeeld van. Of u kunt ons naburige spiraalvormige sterrenstelsel, de Andromedanevel, waarnemen als een kleine waas van licht. Dit lichtvlekje is immers al meer dan 2,5 miljoen lichtjaar weg.

Maar wat als pure observatie met de ogen niet meer genoeg is? Dan grijpt u waarschijnlijk naar een telescoop.