Cztery naraz

W lornetce lub teleskopie: taniec czterech jasnych księżyców Jowisza oferuje spektakl, który nigdy się nie znudzi.

"W dniu 7 stycznia roku bieżącego 1610, o pierwszej godzinie dnia następnego, gdy patrzyłem na gwiazdy przez lunetę, ukazał mi się Jowisz; a ponieważ skonstruowałem naprawdę wspaniały instrument, dostrzegłem w pobliżu planety trzy gwiazdy, niewielkie, ale bardzo jasne".

Te słowa pochodzą od nikogo innego jak od słynnego włoskiego filozofa, matematyka, fizyka i astronoma, Galileusza, który wraz z tą obserwacją odkrył cztery najjaśniejsze księżyce Jowisza i mógł po raz pierwszy udowodnić, że istnieją ciała niebieskie, które nie krążą wokół Ziemi. Przemawiało to na korzyść heliocentrycznego modelu Kopernika, który powstał kilkadziesiąt lat wcześniej i umieszczał Słońce w centrum Układu Słonecznego. Obecnie, te cztery księżyce nazywane są także Księżycami Galileuszowymi na cześć ich odkrywcy. Każdy z nich ma też swoją nazwę: Io, Europa, Ganimedes i Kallisto.

Wśród miłośników astronomii, obserwacje Księżyców Galileuszowych są popularnym zajęciem i nawet przez dobrą optycznie lornetkę 8×30 można odtworzyć ówczesną obserwację Galileusza. W lornetce księżyce są małymi punkcikami światła widocznymi bardzo blisko Jowisza. Pomaga tu zamocowanie lornetki na statywie lub przynajmniej stabilne oparcie jej np. o ścianę domu. Po kilku godzinach pozycje księżyców zmieniają się zauważalnie i warto prowadzić ich regularne obserwacje. Ponieważ na płaszczyzny ich orbit patrzymy z boku, księżyce mogą również znikać przed lub za tarczą Jowisza. Zwykle widoczne są zatem cztery księżyce, ale czasem widać jedynie w danym momencie trzy lub dwa. Aby nie pomylić księżyców z gwiazdami i poprawnie je zidentyfikować, należy wcześniej sprawdzić ich pozycje w programie planetarium. Do tego celu nadaje się np. bezpłatny program Stellarium.

W małym, prostym teleskopie o aperturze 70mm widok jest w zasadzie podobny do tego w lornetce: księżyce Jowisza to małe punkty świetlne, a na wyraźnie widocznej teraz tarczy Jowisza w dobrych warunkach można dostrzec dwa pasy chmur. Szczególnym smaczkiem, widocznym dopiero przez teleskop, są tranzyty cieni księżyców Jowisza. Księżyc przechodzący przed tarczą Jowisza rzuca cień na pokrywę chmur planety widoczny jako głęboko czarna kropka. Daty tych zjawisk można sprawdzić w roczniku astronomicznym lub obliczyć w Internecie, np. pod adresem www.calsky.com. Jeśli posiadasz teleskop o aperturze ok. 150mm lub większej, księżyce mogą być widoczne jako maleńkie tarczki o rozpoznawalnej wielkości.

Io

Najbardziej wewnętrzny księżyc Io jest najbardziej aktywnym wulkanicznie ciałem niebieskim Układu Słonecznego. Na jego powierzchni prawie nie ma kraterów uderzeniowych, a ona sama podlega ciągłym zmianom. Najbardziej uderzającymi formacjami są setki kalder wulkanicznych i jeziora płynnej siarki. Złoża siarki i jej związków nadają księżycowi jego efektownie barwny wygląd. W przeciwieństwie do pozostałych Księżyców Galileuszowych, na Io praktycznie nie ma wody.

Europa

Drugi, licząc od Jowisza, księżyc to księżyc lodowy. Jego skorupa składa się w całości z zamarzniętej wody i jest jedną z najjaśnieszych powierzchni księżycowych Układu Słonecznego. Powierzchnia jest stosunkowo gładka, a jej struktury przypominają ziemski obszar polarny. Podejrzewa się, że pod tą lodową skorupą znajduje się ocean ciekłej wody, co daje podstawy do spekulacji o istnieniu form życia na Europie. Jednak jak dotąd, nie ma na to dowodów.

Ganimedes

Lodowy księżyc Ganimedes o średnicy 5268 km jest największym księżycem Układu Słonecznego, większym od planety Merkury. Jego lodowa skorupa ma wiele kraterów uderzeniowych, podobnie jak Księżyc ziemski. Według nowego modelu byłoby możliwe, że także pod lodową skorupą Ganimedesa istnieje słony ocean.

Kallisto

Także najbardziej zewnętrzny ksieżyc Jowisza posiada powierzchnię z lodu wodnego, która w przeciwieństwie do pozostałych księżyców wydaje się bardzo ciemna. Skorupa usiana jest dużą liczbą kraterów uderzeniowych. W rzeczywistości Kallisto charakteryzuje się największą gestością kraterów uderzeniowych w Układzie Słonecznym. Podobnie jak w przypadku Europy i Ganimedesa, pod skorupą znajduje się zapewne płynny ocean słonej wody.

Odpowiednie powiększenie

Do obserwacji cieni księżycowych wystarczy zakres powiększeń od 60× do 80×, ponieważ nie wymagają one wysokich powiększeń. Dzięki temu obraz w okularze jest ostry i kontrastowy. Nie bez znaczenia jest również bardzo spokojna atmosfera, czyli dobry seeing.

Autor: Lambert Spix / Licencja: Oculum-Verlag GmbH